0911.911.090

Ba Đậu

Cây nhỡ, cao 3 – 6m. Vò thân nhẵn. Cành non hình trụ, màu nâu nhạt, có nhiếu lỗ bì. Lá mọc so le, hình bầu dục, gốc tròn có hai tuyến nhỏ, đầu nhọn, dài 6 – 8 cm, rộng 4 – 5 cm, khi khô có màu vàng, mép khía răng; lá non màu hồng đỏ; 3 gân chính toả từ gốc lá.

Cụm hoa mọc thành chùm ở ngọn, dài 10 – 20 cm, gồm hoa đực ờ trên, hoa cái ở dưới; hoa đực có cuống mảnh và nhẵn, lá đài 5, hình bầu dục có lông ở dầu, cánh hoa 5, thuôn, có lông mịn ở mép và mặt trong, nhị 17, bao phấn thuôn; hoa cái có cuống phủ lông tơ hình sao, lá dài 5 thuôn nhọn, cánh hoa 1 – 2 hoặc không có, có lông mịn ở mép, bầu hình cầu, có nhiều lông, vòi nhụy 3 xẻ đôi.

Quả nang hình trứng hoặc hình cầu, nhăn, màu vàng nhạt, hạt có vỏ cứng, màu nâu xám.

Mùa hoa: tháng 5 – 7, mùa quả: tháng 8 – 10

PHÂN BỐ SINH THÁI:

Croton L là một chi lớn của họ Thầu dầu (Euphorbiaceae). Tổng số loài trên thế giới vào khoảng 800, bao gồm các đại diện là cây gỗ, cây bụi hoặc thảo, phân bố rộng rãi ở vùng nhiệt đới, cận nhiệt đới và cả ở vùng ôn đới ấm.

Chi Croton L. ở Viêt Nam có đến 43 loài và thứ (var ), trong đó có cây ba đậu là loài phân bố tương đối rộng rãi ở hầu hết các tỉnh vùng núi thấp (dưới 1000m) và trung du. Đôi khi cũng gặp cả ở đồng bằng. Ở miền Bắc các tỉnh có nhiều ba đậu là Yên Bái, Tuyên Quang, Hòa Bình, Sơn La, Thái Nguyên, Cao Bằng, Bắc Cạn, Thanh Hóa… Ba đậu cũng phân bố phổ biến ở một số nước khác như Lào, Campuchia, Thái Lan, Ấn Độ, Srilanka, Myanmar…, một số nơi ở Ấn Độ còn trống cây này để lấy hạt ép dầu.

Ba đậu thuộc lòai cây gỗ nhỡ, lúc còn nhỏ hơi chịu bóng, sau trở nên ưa sáng. Cây mọc lẫn với các loại cây bụi, dây leo khác ớ các loai hình rừng thứ sinh, đồi cây bụi và quanh nương rẫy. Cây mọc từ hạt sau 2 – 3 năm bắt đầu có hoa quả, các năm sau thường xuyên hơn. Tuy nhiên, chỉ những cây được chiếu sáng đầy đủ mới có hoa quả nhiều. Lượng tái sinh cây con từ hạt khá. Cây cho gỗ cứng, thường được sử dụng làm củi đun hoặc đồ nông cụ (cán, cuốc, xẻng… ).

CÁCH TRỒNG:

Ba đậu không kén đất, có thế hơi chịu hạn, sinh trưởng phát triển mạnh vào mùa hè, tàn lụi và rụng lá vào mùa đông. Cây được trồng ở các vườn cây thuốc, vườn thực vật và rải rác ở các gia đình.

Ba đậu có thể nhân giống được bằng hạt và bằng cành, nhưng chú yếu là dùng hạt. Hạt ba đậu nhiều, dễ nảy mầm, được gieo vào tháng 2 – 3. Cây con được đánh đi trồng vào tháng 8-9 hoặc mùa xuân năm sau.

Đất nào cũng trồng được ba đậu, miễn là cao ráo thoát nước, không bị úng ngập. Khi trồng, người ta đào hố sâu 60cm, rộng 50 – 70 cm, cách nhau 4 – 6 m, bón lót cho mỗi hố 8 – 10kg phân chuồng hay phân xanh, trôn đều phân với đất. Sau đó đặt cây, lấp đất và tưới ẩm. Hàng năm, cần xáo xới, bón thúc bằng phân chuồng hoặc phân vi sinh tạo điều kiện cho cây ra hoa kết quả.

Hạt ba đậu vừa dùng làm thuốc, vừa có thể dùng để chế biến thành thuốc trừ sâu mọt rất tốt. Vào tháng 8 – 9, khi quả chín, người ta thu về phơi khô dập lấy hạt.

BỘ PHẦN DÙNG:

Hạt thu hái ở quả vào tháng 8 – 9 khi chưa nứt vỏ, phơi khô để nguyên cả quả cho dễ bảo quản. Ngoài ra, lá và rễ đôi khi cũng được dùng.

Do hạt ba đậu có chứa loại dầu rất độc nên khi dùng phải khư bớt độc

Có hai cách làm giảm độc như sau:

  1. Bỏ vỏ, giã nhỏ nhân hạt, quấn giấy bản rồi ép, giấy sẽ thấm dầu. Thay giấy mới nhiều lần, ép cho đến khi hết kiệt dầu rổi đem sao quả cho vàng. Sản phẩm chế theo kiểu này đươc gọi là “ba đậu sương”
  2. Làm khô như trên rồi sao già cho đến khi có màu đen, loại này đươc gọi là “Hắc ba đậu” có độ độc thấp hơn.

BÀI THUỐC CÓ BA ĐẬU:

  1. Tam vật bạch thang, chữa viêm niêm mạc da dày cấp tính, đan bụng (Trương Trọng Cánh):

Ba đậu sương lg, cát cánh 3g, bối mẫu 3g. Tất cả đều tán bột, trộn đều. Mỗi lần uống 0,20g chiêu thuốc với nước ấm.

  1. Chữa đau bụng, viêm da dày (Diệp Quyết Tuyến:

Ba đậu sương 0,50g. nhục quế 3g, trầm hương 2g, đinh hương 3g. Tất cả đều tán bột mịn, trộn đều. Mỗi lần dùng 0.50g đến lg, chiêu thuốc với nước.

  1. Chữa thủy thũng

Ba dậu 200mg, hạnh nhân 3g. Bào chế thành viên cỡ bằng hạt đâu xanh. Ngày uống 3 đến 6 viên. Uống đến khi có tác dụng lợi tiểu và đi ngoài nhuận thì thôi.

  1. Chữa tỳ vị lạnh trệ, tích tụ và đại tiện bi kết bụng căng:

Ba đậu sương, can khương, đại hoàng đều bằng nhau, tán bột mịn làm thành viên với mật, mỗi lần uống 0,50 – 1g.

       5.Chữa trúng phong sùi dỏm rã,. hôn mê, câm khẩu (Nam dược thân hiệu):

Dùng giấy bản bọc hạt ba đậu dập giập ép cho dầu thấm vào, cuộn giấy đó đốt lên để xông và thổi khói vào mũi họng thì tỉnh.

       6.Chữa các chứng tích báng (sách trên):

Ba đậu 21 hạt dập giập, gạo cũ (trấn mễ) 4 lạng cùng rang, đến khi gạo vàng, bỏ ba đậu lấy gạo, thêm trần bì 4 lạng, tán bột làm viên với hồ bằng bột đậu, uống mỗi lần 5 viên. Ngày uống 2 lần với nước gừng.

        7.Chữa cô trướng màng bụng đầy nước:

Ba đậu sương 12g, phèn đen 40g nung đỏ, tán bột làm viên, uống mỗi ngày môi lần: 1 – 2g

        8.Diệp thị dưỡng vị thang, chữa vị âm hư, thường gặp ở những người sau khi mắc các bệnh nhiễm khuẩn có sốt cao đã khỏi:

Ba đậu sương 0.1g, mạch môn 12g, thạch hộc 12g, tang diệp 12g, sa sâm 12g, bạch truật l0g, ngọc trúc 8g, ô mai 6g, ma hoàng 4g.

Các triệu chứng của vị âm hư là miệng hong khô, nhất là sau khi ngủ dậy, sốt nhẹ, trằn trọc, không muốn ăn, táo bón, lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác.

Bài thuốc có tác dụng dưỡng âm hòa vị.

9. Viên trừ đờm:

Hắc ba đậu 4g, nam tinh chế 20g, bán hạ chế 20g, bồ kết chế 20g, phèn chua phi 20g, hạnh nhân 4g.

Tán bột, làm viên, mỗi ngày uống l0g, chia làm 2 lần. Chữa đàm thấp: ho hay tái phát, trời lạnh ho tăng lên, đờm dễ khạc, sắc trắng loãng hoặc thành cục dính, buổi sáng ho nhiều, ngực đẩy tức, ăn kém, rêu lưỡi trăng dính, mạch nhu hoạt.

THÀNH PHẦN HÓA HỌC:

Hạt ba đậu chứa 30 – 40% dầu (so với toàn bộ hạt) hoặc 43 – 63% (so với nhân hạt). Dầu này được lấy ra bằng phương pháp ép hoặc chiết xuất bằng dung môi. Tùy theo phương pháp chiết mà dầu có màu vàng sáng đến màu nâu thẫm.

Ngoài dầu ra, trong ba đậu còn chứa 18% protein, một albumin rất độc là crotin, một glucosid là crotonosid và môt alcaloid. Ngoài ra còn có đường sucrose, các acid amin như arginin, lysin…

Dầu ba đậu là một chất lỏng sền sệt, hơi có phát quang, vị cay nóng. Tỷ trọng ờ 25oc là 0.935 – 0,950, chỉ số xà phòng là 102 – 108 tan trong cùng thê tích cồn cao độ nếu cho thêm nhiều cồn sẽ phân thành hai lớp. Thành phần gây đi lỏng sẽ tan trong lớp cồn.

Dầu ba đậu cũng tan trong ether, sulfua cacbon và acid acetic. Thành phần dầu gồm các acid béo thông thường như acid oleic 37.0, linolic 19.0, arachidic 1.5, stearic 0,3, palmitic 0.9, myristic 7.5%.

Ngoài ra còn có các acid đặc biệt trong hạt ba đậu là acid crotonic, tiglic, valerianic, isovalerianic, capronic, laurosteannic .

Thành phần có tác dụng tẩy trong dầu ba đậu là chất nhựa croton. Chất này có thể chiết được bằng methanol với hiệu suất là 1 – 3%, nhựa croton là ester của một alcol là phorbol với acid tiglic và một số acid khác.

Chất crotin là một albumin gồm hai protein độc là croton globulin và croton albumin. Các chất này gây độc với nguyên sinh chất (protoplasma) và có tác dụng làm vón máu. Nhiệt độ cao sẽ làm giảm bớt độ độc của chúng, glucosid crotonosid có trong hạt với hàm lượng từ 1 đến 4% được xác định là d.ribosid cùa 2 hydroxy 6 – amino purin.

TÁC DỤNG DƯỢC LÝ:

Dầu ba đậu là một thuốc tẩy mạnh nhất trong các loại thuốc tẩy. Ngay cả với liều nhỏ, nó gầy tẩy mạnh và nôn. Dầu ba đậu còn là một thuốc gây sung huyết da rất mạnh, khi bôi vào thì thấy da nóng bỏng và phồng lên, mọng nước, sau đó thành mụn và tróc da.

TÍNH VỊ, CÔNG NĂNG:

Vị cay. tính nóng, rất độc. Vào hai kinh: vị và đại tràng. Phá tích, trục đàm, hành thuỷ.

CÔNG DỤNG:

Hạt ba đậu chứa dầu rất độc (Bảng A). Thường dùng hạt dưới dạng ba đậu sương hoặc hắc ba đậu.

Chữa hàn tích đình trệ, bụng đầy trướng, đai tiện bí kết, ho nhiều đờm loãng, thủy thũng.

Ngày dùng 0,01 – 0,05g ba đậu sương, có thể làm viên hoặc chế cao. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.

Trong y học Ấn Độ, dầu ba đậu có trong thành phần của một số thuốc xoa gây sung huyết da, được áp dụng trong những trường hơp viêm phổi, đau dây thần kinh hông và một số bệnh khác. Nhưng biện pháp này không được coi là an toàn vì có thế gây tróc da. Đôi khi dùng ba đậu là một thành phần trong những thuốc bôi dẻo làm rộp da ở thú y, nhưng ít khi dùng làm thuốc tẩy. Gỗ cây ba đậu đươc coi là có tác dụng làm chảy mổ hôi với liều nhỏ, có tác dụng tẩy và gây nôn với liều lớn.

Ở một địa phương vùng Đông Bắc Ấn Độ, người ta đã dùng môt bài thuốc trong có ba đậu để chữa vàng da.

Kiêng kỵ Ba đậu có độc tính mạnh nên không dùng cho người thể trang hư yêu, phu nữ có thai va người đang sốt nóng.

Khi bào chế ba đậu cần bảo về mắt và tay vì dầu ba đậu gây rộp da.

Không được dùng chung với hạt bìm bìm biếc (khiên ngưu tử)

( Chú ý: Ba đậu rất độc, không dược dùng qua liều. Nếu dùng ba đậu mà không đi tiểu được thì cho uống thêm nước cháo nóng. Ngươc lại, uống ba đậu mà đi tả không đứt, uống nước cháo nguội sẽ ngừng ngay. Khi bị ngộ độc ba đậu, cho uống hoàng liên hoặc dùng đậu đen hoặc đậu xanh nấu nước uống để giải độc.)

Trả lời

Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai. Các trường bắt buộc được đánh dấu *